अन्तर-साँस्कृतिक समवेदनशीलता कसरी विकास गर्न सकिन्छ? (विक्रम सुब्बा)

उठानः फरक-फरक साँस्कृतिक विराशद (Cultural baggage)  भए का मानिस/समाजहरु मुलुक, जिल्ला वा गाउँघरमा थिए, छन् र पछि पनि रहनेछन् । किनभने हाम्रा पूर्खाहरूले वाँच्न (for survival) र समाज सन्चालन (Management) को निम्ती सँस्कृति विकास गरेर ल्याएक हुन् र जुनसुकै समाज पनि यही सामाजिक संविधान र पछि आएर सरकारी संविधान-ऐन-कानुन समेतबाट नै समाज-राज्यहरू व्यवस्थित हुँदै आएकछन् । संसार, जीवन, समाज र चालचलनलाई हेर्ने दृष्टिकोण सँस्कृति अनुसार फरक हुन्छन् । यसैले अहंकार (पहिचान) दिन्छ । तेसै अनुरुप अनुरुप आहार, विहार र प्रत्याहार पनि फरक हुन्छन् । दृष्टिकोणहरु फरक भएपछि समाजहरू फरक-फरक अडानमा अड्छन् जसले गर्दा प्राय द्वन्द पनि हुने गर्दछन् । तर, द्वन्द गर्दागर्दै पनि विगत तथा वर्तमानमा मानिस र समाजहरू मिलेर बसेका थिए र छन् । अर्थात समय-समयमा द्वन्द-मिलान-द्वन्द भन्ने कुरा समाजको गतिशीलता (Dynamics) को अंग नै हो । ‘द्वन्दको स्थितीबाट मिलेर बस्न सक्ने स्थिती’ कसरी सृजना हुन्छ? द्वन्दको अवस्थाबाट कुन कुन चरणहरू पार गर्दै मानिस मिलेर बस्ने स्थितीमा पुग्छ?’ यसका बारेमा (अन्तर-साँस्कृतिक सञ्चार, समाजशास्त्र र सामाजिक भाषाविज्ञान विज्ञ) डा. मिल्टन जे. बेन्नेटले “अन्तर-साँस्कृतिक समवेदनशीलताको विकासः एक मोडल (Developmental Model of Intercultural Sensitivity)”  विकास गरेकाछन् । यो मोडल एक मापक (Measurement continuum) हो जसले साँस्कृतिक विविधता बारे मानिसमा कसरी चेतना (Awareness) बढछ र, साँस्कृतिक बिभिन्नता भएका मानिसहरूले कसरी मिलेर बस्ने अवस्थाको सृजना गर्न सक्छन्न्? भन्ने कुराको लेखाजोखा-नापजोख गर्न सघाउँछ ।

(क) ‘म र मेरो मुल्य-मान्यता मात्र ठीक अरु सबै बेठीक’ ठान्ने चरण (Ethnocentric stage):

कुनै पनि मानिस आफ्नै सँस्कृतिको चस्माले यो दुनियाँ, जीवन र समाजलाई हेर्छ । किनभने, जन्मेदेखि नै उसले कुनै एउटा परिवार र समाजद्वारा साँस्कृतिक तालिम पाउँन थाल्छ । र, करिब ९ वर्षको उमेर पुग्दा नपुग्दा उसले आफ्नो विश्व-दृष्टिकोण निर्माण गरिसक्छ । अर्थात, उसको  साँस्कृतिक चस्माले हेर्दा “म र मेरो मुल्य-मान्यता मात्र ठीक अरु सबै बेठीक” भन्ने देख्न थाल्छ । जसलाई Ethnocentric चरण भनिन्छ । यस चरणका पनि तीन शुक्ष्म उप-चरणहरु छन् । जस्तैः

क१। ‘निषेध’को चरण (Denial): यो चरणमा मानिसले ‘मानवहरूमा भिन्नता नै छैन’; ‘भिन्नता छ भन्ने कुरा म मान्दै मान्दिन’; ‘सबैको हात, खुट्टा, नाक, मुख, कान, पेट, भोक छ खोइ कहाँ छ भिन्नता?; भनेर अडान लिन्छ । मानिस-मानिसमा, समाजहरूमा, सँस्कृतिहरूमा फरक छ भन्ने आधारभूत (Fundamental) कुरालाई ठाडै निषेध (Deny) गर्छ ।

क२। प्रतिरक्षाको चरण (Defense): देश-दुनिया भोग्दै-बुझ्दै-देख्दै छलफल-तर्कवितर्क गरेर सिक्दै सँश्लेषण गरेर यो चरणमा पुगेका मानिसले ‘मानिसहरुमा’, ‘समाज, समुदाय र समुहहरूमा’ फरक रहेछ भन्ने महसुस त गर्दछ तर ‘तिनीहरू तेस्ता’; ‘हामी भनेका ती भन्दा उत्कृष्ठ’ भनि अन्य समाज वा समुहलाई हेय दृष्टिले हेर्छ । अरु जातकालाई हियाएर बोल्ने, हेला गर्ने, उडाउँने, खिसी-ट्युरी गर्ने, असहिस्णु हुने, सम्मान-आदर नगर्ने तर आफुलाई तर आफ्नो सँस्कृतिलाई अरु सबैले ‘आदर-सम्मान गर्नु पर्छ’ भनि अपेक्षा गर्ने, सेवा-ढोग खोज्ने, आफू उच्चो र अरुलाई सबै जातका मानिसलाई हीन प्राणी ठान्ने हुन्छ । यसै चरणका पुग्दै गरेका वा पुगेर अड्किएर रहेका मानिस खाँट्टी यथास्थितिवादी हुन्छन् । परिवर्तन गरे ‘खाइपाइ आएको गुम्छ’ भनि ठान्छन् । तर अचम्म के छ भने यस चरणका मानिस विदेशी सँस्कृती र भेषभुषा-शैलीलाई ‘आधुनिक’ (Modern) ठान्ने र “पुजै” गर्ने, विदेशतिर घुम्ने मौका पाए समाजमा अरुलेभन्दा आफु सफल भएको ठान्ने, छोराछोरी विदेश बस्छन् भन्दा गर्वले छाती फुलाउँने हुन्छन् । आफ्नो संस्कृतिलाइ महान ठान्ने तर अर्काको धर्म-सँस्कृतिले बनेको मुलकमा ‘हेला’ सहँदै बस्न परके आफ्ना सन्तान प्रति “गौरव”? यही हो दहीच्यूरे (Hippocratic) सँस्कार ।

क३। न्यूनिकरणको चरण (Minimization): अध्ययन, भनुभव, देखि-घुमी (Exposure), आदिले गर्दा जुन मानिसले हरेक समाज-समुदायका ‘सँस्कार-सँस्कृतीहरू फरक रहेछन्, मानिसका बाँच्ने शैली, बोल्ने भाषा र व्याकरण समेत फरक रहेछन्, सन्सारलाई र जीवनलाई हेर्ने र बुझ्ने दृष्टिकोण फरक हुँदा रहेछन् र यो स्वाभाविक कुरा रहेछ’, आदि भनेर बुझ्दछ अनि उसमा रहेको “मानिसमा फरक छैन” भन्ने उग्र विचार घट्दै जान्छ । यसै बेला उसले ‘मैले आफुभित्र ठूलो परिवर्तन थालेँ’, ‘अब म आफु मात्र ठीक भन्ने जडसुत्रवादी मानिस (Ethnocentric) रहिन’ भनेर दंग पर्दछ । यस किसिमका मानिसहरू अर्को सँस्कृतिक समुदायमा पसेर उनको निम्ती काम गरेको देखाएर दुबैतिरको लड्डु मुठ्याउँने चरित्रका हुन्छन् । तथापी, ‘म मात्र ठीक’ भन्ने अडानलाई भत्काएर यो अलि अघि बढेको केही प्रगतीशील स्थिति पक्कै हो । यस चरणको मानिस ‘दुइजिब्रे’ हुन्छन् ।

ख। ‘ठीक र बेठीक भन्ने कुरा सापेक्ष हुन्छ’ भनेर स्वीकार गर्ने चरण( Ethno-relative stage):  

मानिसले विस्तारै “म मात्र ठीक” भन्ने अडानबाट “ठीक वा बेठीक भन्ने कुरा सापेक्ष हुन्छ” भन्न थाल्छ । अर्थात, ‘मेरो मुल्य र मान्यता मेरो साँस्कृतिक र सामाजिक सन्दर्भमा ठीक हुन्छ तर अर्को साँस्कृतिक र सामाजिक सन्दर्भमा बेठिक हुन सक्छ । अर्कको साँस्कृतिक मुल्य र मान्यता उनका साँस्कृतिक तथा सामाजिक सन्दर्भमा ठीक होलान् तर मेरो साँस्कृतिक र सामाजिक सन्दर्भमा ठीक नहुन सक्छन्’ भनि महसुस गर्ने अवस्था हो यो । यसका पनि तीन सुक्ष्म उप-चरण हुन्छन् । जस्तैः

ख४। बिभिन्नता स्वीकार्य (Acceptance): आफ्नै सँस्कृति समेत अनेक सुक्ष्म दृष्टकोणहरूले बनेको कुरा मानिसले बिस्तारै बुझ्दछ । निरन्तर विविध सँस्कृतिहरूसँग उठ-बस-व्यबहार गर्छ । हरेक समाजले आ-आफ्नै किसिमले आफ्नो सभ्यतालाई व्यवस्थापन गर्दै, अस्तित्व जोगाउँदै, एक-अर्कासित सहमत नभए पनि सह-अस्तित्वमा बाँचेकोछ, ‘मानिस-मानिसमा फरक छन्’, ‘सँस्कृतीहरू फरक छन्’, ‘मानिसका सोचाइहरू फरक छन्’ भन्ने कुरा यो चरणमा स्वीकार्य हुनथाल्छ । यस चरणको प्रमुख विशेषताका रुपमा ‘एकार्का प्रति सदासयता’ वा ‘एकार्काबाट सिक्ने प्रयास’ जस्ता प्रकृयाहरू घनिभूत रुपमा हुन थाल्छन् । विस्तारै आपसमा सदभाव विकास हुने आधार तैयार हुन थाल्छ ।

ख५। समायोजन (Adaptation): यो चरणमा मानिसले आफ्नो भाषा बाहेक अन्य भाषा पनि आदरपूर्वक सिक्छन्-बोल्छन् । आफ्नो बाहेक स्थानीय सँस्कृति पनि पनाउँछन्, एकार्काको सँस्कृतिप्रति सम्मान गर्छन् । जस्तो – काठमाण्डु-भक्तपुर उपत्यकामा गैर-नेवारहरू (राजवंशी, झा, आदि) पनि नेवार भाषा बोल्छन्, नेवार सँस्कृती मान्छन्, नेवारी गीत-भजनै गाएर रमाउँछन्, नेवारी साहित्य लेख्छन्-पढ्छन् । साँस्कृतिक समायोजनको यो उदाहरण हो ।

ख६। सम्मिलन (Integration): यो चरणमा, मानिसको शारिरिक संरचना, केही आफ्नो साँस्कृतिक ‘पन’ आदि कायमै राखेर अर्को छुट्टै सँस्कृतिक विशेषता अंगालेर विकसित (Improvised) रुपमा सम्मिलित हुन्छ ।  जस्तैः अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामा, काला जातिको मुसलमान सँस्कृतिक पूर्खाका सन्तान हुन् । तर उनको वर्तमान रहन्सहनमा शारिरिक संरचना, साँस्कृतिक आफ्नोपन कायम राखेपनि अब उनी आफ्नो पुरानै सँस्कृतीमा ढलोट मानिस रहेनन् । अर्थात, हरेक सँस्कृतिहरूले एकापसलाई प्रभवित गर्दै नयाँ स्तरमा आफ्ना सँस्कृतिहरूको विकास गर्न मद्दत गर्दछन् । अर्को एक सुक्ष्म उदाहरण – भनिन्छ ‘६० नाँघेपछि श्रीमान श्रीमतीको अनुहार पनि उस्तै-उस्तै हुन्छ ।‘ अर्थात, सुरु सुरुमा श्रीमान श्रीमती भिन्न परिवार, समुदाय र सँस्कृतीमा फरक फरक दृष्टिकोणका साथ हुर्केका हुन सक्छन् । पहिचान फरक फरक हुन्छ । बानी बेहोरा र रुची फरक हुन्छ । तर विवाहपछि, दिन-रात सँगै रहँदैबस्दै जाँदा एकले अर्कालाई प्रभावित गर्दै जान्छन् र धेरैदिन पछि स्वाभाब, खानापीनको रुची, बोल्ने तौरतरिका, सन्सारलाई हेर्ने र विश्लेषण गर्ने दृष्टिकोणमा धेरै हदसम्म समानता आउँन थाल्छ । अनि उनीहरू कुनै पनि कुराका बारेमा बोल्दा समान दृष्टिकोण पेश गर्ने, उस्तै उस्तै खाना खाने र दैनिक दिनचर्या उस्तै हुँदा ‘अनुहार’ पनि कता कता उस्तै हुन थाल्छ । यो उदाहरण सम्मिलनको बेजोड उदाहरण हो ।

साँस्कृतिक संवेदनशीलता विकास गर्ने रणनीति (Evolutionary Strategy)?:

कुनै पनि बहु-साँस्कृतिक, बहु-भाषिक, बहु-धार्मिक समाजका मानिसहरूले युगयुगदेखि विविधतामा पनि मिलेर बस्नका खातिर निम्नानुसार रुपान्तरणका रणनैतिक तौरतरिका अपनाउँदै आएको देखिन्छ ‍--

१। निषेध (Denial) बाट प्रतिरक्षा (Defense)मा रुपान्तरण:- मानिस सुरुमा Denial stage मा हुन्छ । तर साँस्कृतिक विविधताबारे जानकारी पाउँदै गएपछि ‘फरक त रहेछ तर मेरो सँस्कृति चाहीँ ठीक छ, अरुको ठीक छैन’ भनेर सोच्दछ । यो भनेको मानिसहरूमा केही फरक छैन भन्ने अवस्थाबाट अघि बढे पनि ‘अरु बेठिक म-हामी ठीक’ भनेर आफ्नो सँस्कृतीको प्रतिरक्षा गर्ने अवस्था हो । यस्तो अवस्थामा भएको व्यक्ती वा समुदायहरूलाई साँस्कृतिक फरकपनाहरूका बारेमा अनुशिक्षण दिन सके उनीहरूमा रुपान्तरणको प्रकृया अझ सभ्य-सन्तुलित हुँदै जान्छ । जस्तैः विविध सँस्कृतीहरूले युक्त समाजका बारेमा साँस्कृतिक जानिफकार (Local culture experts) हरूबाट सँस्कृतिका विविध पक्ष बारे प्रवचन र छलफल चलाएर आपसी साँस्कृतिक विशेषताका बारेमा सुन्ने-जान्ने-बुझ्ने-सिक्ने काम गर्ने गराउँने, आदि । जसले धारणामा रुपान्तरको काम गर्न सघाउँदछ ।

२। प्रतिरक्षा (Defense)बाट न्यूनिकरण (Minimization)मा रुपान्तरण:- जब मानिस Defense को अवस्थाबाट Minimization तिर अग्रसर हुन्छ त्यतिबेला मानिसको नकारात्मक धारणागत ध्रूवीकृत अडानको ध्वस्तता (Depolarized) हुन थाल्छ र साँस्कृतिक समानताहरू देख्न थाल्छ । उसले आफ्नो मात्र साँस्कृतिक महानता (Cultural supremacy) बारे घमण्ड नगरेर अरुका सँस्कृतिका महत्वका बारेमा पनि बोल्न थाल्छ । सबै साँस्कृतिक सम्पदाहरू हाम्रा सम्पती हुन भन्न थाल्छ । यस्तो अवस्थामा पनि अनुशिक्षण दिनु पर्दछ । जस्तैः मानिसको सृष्टि कसरी भयो? मानिसहरूमा बिभिन्न नस्लहरू कसरी जन्मे? हामी कसरी बिभिन्न जात र रंगमा परिणत भयौँ? मानिसका फरक फरक जातका विच के के समानता र भिन्ताहरू रहेका छन्? फरक-फरक सँस्कृती कसरी विकासित भए? भन्ने बारे प्रवचन-अनुशिक्षण गर्नु पर्दछ ।

३। न्युनिकरण (Minimization) बाट स्वीकार्यता (Acceptance)मा रुपान्तरण:- मानिसले जब आफुलाई Acceptance तिर अग्रसर गराउँन थाल्छ त्यतिबेला उसले अरुका साँस्कृतिक विसेषताहरूलाई सजिलै स्वीकार गर्न थाल्छ । जस्तैः अर्को समुदायका पनि देवी देउताको पुजा गर्ने, भोज भतेरमा सामेल भएक अरु जातका मानिसको सँस्कृति अनुसारका खाना खाने, आदि । मुम्बइमा सलमान खान (मुसलमानले) गणेश (गणपती बाब्बा)को पुजा गरेको देखिन्छ ।  यो बेलामा मानिसलाई अझ धेरै तालिम-अनुशिक्षण दिएर प्रोत्साहित गर्नु पर्दछ । जस्तैः बिभिन्न जातका मानिसको के के साँस्कृतिक विशेषताहरू समाज सन्चालनका निम्ती उपयोगी देखिन्छन् र सो कुरा सबैले कसरी सिक्न सकिन्छ? आदि ।

४। स्वीकार्यता (Acceptance) बाट समायोजन (Adaptation)मा रुपान्तरण:- मानिसले आफुबाहेकको समाजका सँस्कृतिक गहिराईहरूको खोज-तलास (Research/Study) गर्न र बुझ्न थाल्दछ । यसरी खोज-तलास गरेपछि उसले ‘हरेक समुदायको सँस्कृति आ-आफ्नो विकास चरणको चुलीमा यहाँ सम्म आई पुगेका रहेछन्, कुनै सँस्कृति पछि परेको वा कुनै सँस्कृति सुसँस्कृत (Refined) हुने होइन रहेछन्, कुनै समाज राम्रो/असल वा कुनै समाज नराम्रो होइन रहेछन् । बरु, फरक-फरक किसमको सँस्कृति अपनाउँनु भनेको फरक-फरक भौगोलिक तथा वातावरणीय परिस्थितीमा बाँच्न अपनाइएका तरिका (Survival strategies) रहेछन्’ भनेर बुझ्दछ । यस किसिमको बुझाइले एकापसी साँस्कृतिक समझदारी (Understanding) बढ्छ । परिणाम स्वरुप एकापसमा साँस्कृतिक सदभाव पनि बढ्छ । जसले गर्दा एकापसका साँस्कृतिक तत्वहरु लेनदेन सुरु हुन थाल्छ । जस्तैः ताप्लेजुङ फुलबारीका प्रसाइँ(कुमाई)हरूले लिम्बु समाजको पुजनिय युमा (बोजु) देवीलाई ‘बुढी-बोजु’ भनी आफ्नो घरभित्र प्रतिस्थापित गरेर पुजा गरेको पाईएकोछ । तेस्तै, काठमाण्डुका धेरै गैर-नेवारहरूले नेवारी देवी देउताको पुजा गरेको देखिन्छ । यो भनेको स्वीकार्यताबाट अझ अघि बढेर समायोजन (Adaptation) तिर रुपान्तरण भएको अवस्था हो । यो प्रकृयालाई बिभिन्न सँस्कृतिका युवा-युवतीको वैबाहिक सम्बन्धले पनि नजिक ल्याउँने काम गर्दछ ।

५। समायोजन (Adaptation) बाट सम्मिलन (Integration)मा रुपान्तरण:- यो प्रकृयामा मानिस आफ्नो बाहेकको सँस्कृतिप्रति संवेदनशील हुन्छ, अर्काको सँस्कृतीलाई आदर गर्छ तथा समानुभूति (Empathy)को विकास गर्दछ । यो रुपान्तरणको सर्बोच्च चरणगत रुप हो । जस्तैः नेपालमा हिन्दु मन्दिरहरूमा वौद्ध र वौद्ध चैत्यहरूसँगै हिन्दु देवीका थान हामी देख्छौँ । हिन्दुले वौद्ध स्तुपामा मजाले ढोगेको र वौद्धले पनि हिन्दु देवी देउतालाई ढुक्कै स्रद्धापूर्वक ढोगेको देख्छौँ । यसरी नेपालमा एक किसमले हिन्दु र वौद्ध साँस्कृतिक एकिकरण हुन थालेकोछ र यो प्रकृया नेवारी समाजमा व्यापक देखिन्छ । किनभने आफुलाई वुद्ध मार्गी भन्ने नेवारले हिन्दु देवी-देउता र परम्परा समेत मजाले अपनाएको यहिँ देखिन्छ । यो किन र कसरी भयो भनेर हेर्ने हो भने आपसी लामो सँसर्ग र अन्तरकृया, छलफल, विचार आदान-प्रदानले आपस्तको बुझाइ (Understanding) बढाएरै भएको हो । यसो हुनुमा शिक्षा, अर्थिक अवस्थामा सुधार, बिभिन्न दुनिया-सन्सार देख्नु-घुम्नु (Exposure), शहरीकरण, नयाँ नयाँ प्रविधीहरूको प्रयोग आदिले भूमिका खेलेको देखिन्छ ।

निचोड मानिस कुनै न कुनै एक परिवारमा र समाजमा जन्मिन बाध्य छ । यसमा उसको र कसैको पनि रोजाई या नियन्त्रण चल्दैन । आफु जन्मेको परिवार र आफ्नो नजिकै (Proximity) को सामाजिक साँस्कृतिक मुल्य-मान्यताले उसलाई तालिम (Mental programming) दिन्छ । त्यसै अनुरुप उसको विश्व-दृष्टिकोण, जीवन दृष्टिकोण बन्छ । उसको निम्ती त्यही दृष्टिकोण वास्तविकता (Psychological र धेरै हद सम्म Existential reality समेत) हुन्छ । त्यसैलाई उसले अरुका सँस्कृतिक मुल्य-मान्यताका तुलनामा उत्कृष्ठ ठान्छ । यो Ethnocentric stage हो र यो स्वभाविक हो । तर जब मानिसले अन्य साँस्कृतीका मानिसहरूसँग पनि उठ-बस, कारोबार गर्न थाल्छ त्यस बखत अन्य सँस्कृतीका मुल्य-मान्यताबाट सृजीत व्यबहारहरू (Behaviors) सामना गर्नु पर्दछ । यसबेला दुबै पक्षले आपसका सँस्कृतिमा निहित मुल्य-मान्यताहरूलाई आदर गरे मात्र दुबैले मिलेर बस्ने वातावरण बन्छ भन्ने बुझ्दै जान्छ । यसरी सुरुको Ethnocentric मानिसलाई (सरकारी स्तरबाटै प्रयास गरे झन तीब्र रुपले) विस्तारै Ethno relative stage तिर जान्छ र सह-अस्तित्वको शान्तिपूर्ण समाज कायम हुन सक्छ । सह-अस्तित्व र शान्तिपूर्ण समाज चाहना हो भने, यो केही नगरी त हासिल हुन्न, त्यसका निम्ती सचेतनतापूर्वक (तालिम, स्कुल-कलेज शिक्षा, राष्ट्रिय र स्थानीय स्तरमा सेमिनार-गोष्ठी, पत्रपत्रिकमा र पुस्तक लेखन, आदि मार्फत) काम गर्नु पर्दछ ।

नोटः मानव स्वाभावको एउटा पक्ष Idiosyncratic पनि हुन्छ ।  जसको सोचाईमा ‘मेरो धार्मिक-सामाजिक सोचाई वा विश्व दृष्टिकोण समग्रमा (Broadly) ठीक, त्यसमा पनि मेरो गाउँकाले गरेको व्याख्या ठीक, अझ मेरो जातकाले गरेको व्याख्या ठीक, अझ मेरो परिवारकाले गरेको व्याख्या ठीक र गाँठी कुरा गर्ने हो भने मैले भनेको मात्र ठीक’ भन्ने हुन्छ । यही Idiosyncratic सोचाइले गर्दा नै नेपालका पार्टीहरू मिलेर काम गर्न सक्दैनन् । किनभने त्यहाँ पनि ‘मेरो पार्टीको सोच समग्रमा (Broadly) ठीक, त्यसमा पनि मेरो गुटले गरेको व्याख्या ठीक, अझ मेरो (जस्तैः कोइराला) परिवारकाले  गरेको व्याख्या ठीक र गाँठी कुरा गर्ने हो भने मैले (म गिरीजा प्रसाद कोइरालाले) भनेको मात्र ठीक’ भन्ने सोचाई जुनसुकै पार्टीका व्याक्तीहरूमा व्याप्त पाइन्छ । यही Idiosyncratic syndromeले गर्दा नेपालका राजनीतिमा लाग्नेले विशाल मन, फराकिलो छाती लिएर काम गर्नेभन्दा संकुचित घेराको निम्ती मात्र सोच्ने प्रवृत्ति व्याप्त भएको हो र प्रकारान्तरले यस किसिमको सोचाई (Attitude) ले समाजका कतिपय साझा सवालमा समेत मत (जस्तैः नेपालका पार्टीहरूको “नेपालको राष्ट्रियता” बारे सोच) भिन्नता सृजना हुनेभयो । यस किसिमको आधारभूत कुरामा समेत मत नमिलेपछि मानिसलाई (जुटाउँनेभन्दा) फुटाउँने काम गर्नु पार्टीहरूको ToR हुनेभयो । पार्टीको जुन सदश्यले जनता, समुदायलाई जति धेरै फुटाउँन सक्यो पार्टीमा उति नै धेरै ‘राम्रो’ मुल्यांकन हुने भयो, मर्यादा बढ्ने भयो र पुरस्कृत हुने भयो । यसरी मुलुकमा जनता, समुदायहरूलाई जुटाउँने भन्दा फुटाउँने (समाजिक अपराधी) काम गर्ने सँस्थाका रुपमा सैयौँ पार्टीहरू चुनाव आयोगमा दर्ता भएर वार्षिक बजेट समेत लिएर, लाखौँ सदश्य बनाएर सकृय हुने भएपछि कसरी “नेपाली एक” हुने?

आर्थिक विकासका मोडेलहरू (विक्रम सुब्बा)

१। विगतः पहिले ‘विकास’ भन्ने चलन थिएन । “आधुनिकिकरण (Modernization)”, “पाश्चात्यिकरण” (Westernization)”  र “औद्योगिकिकरण (Industrialization)” शब्दले नयाँ ‘प्रगती-उन्नती’ भएको वा हुने बुझाउँथे । दोस्रो विश्वयुद्धपछि तेस्रो विश्वका निम्ती “आर्थिक विकास” शब्द अमेरिकाका तात्कालिन राष्ट्रपति ह्यारी ट्रुमन (कार्यकाल: 12 April 1945 - 20 January 1953) ले भाषणमा  प्रयोग गरे - ‘दुनियाका आधाभन्दा बढी मुलुकका मानिसहरू गरिवीमा बाँचिरहेकाछन् । खाना छैन, अनेक रोगले मानिस ग्रस्त छन् । उनको आर्थिक जीवन जंगली अवस्थाको जस्तो र गतिहीन रहेकोछ । तिनमा रहेको व्याप्त गरिवीले उनकै निम्ती र छिमेकी धनी मुलुकहरूको निम्ती पनि जोखिम सृजना भएकोछ । मलाई लाग्छ हामीले ती गरीव मुलुकहरूको निम्ती हामीसँग भएका ज्ञान तथा प्रविधी दिएर उनको अवस्थामा सुधार ल्याउँन सहयोग गर्नु पर्छ । म के देखिरहेकोछु भने प्रजातान्त्रिकरण गर्दै आर्थिक विकासको मुलधारमा तिनलाई ल्याउँन सकिन्छ ।‘

ट्रुमनले ‘विकास’को माध्यमले दुनियालाई (अमेरिकी किसिमको) ‘प्रजातान्त्रिकिकरण’ गर्ने नियत राखे । यो ‘कम्युनिष्ट’हरूको बढ्दै गईरहेको प्रभावलाई ध्वस्त गर्ने ‘मिसाईल-नियत’ थियो । यसपछि अनेक ‘विकासका सिद्धान्तहरू’ निस्के र सबैको ‘कम्युनिष्ट’को प्रभावलाई ध्वस्त गर्ने कार्यभार (ToR) नै थियो, तेस्रो मुलुकहरूको मायाले विकासको कुरा गरेको होइन । अब यसै अनुरुप संरचनाहरू स्थापित र कृयाशील भए । ‘व्याकप्याक’मा विकास बोकेर अमेरिकाका गल्लीहरूमा केरा बेच्ने, रक्सि बेच्ने झत्ते-झल्लु अमेरिकनहरूका निम्ती ‘विकासविज्ञ’, ‘डेभेलप्मेन्ट टुरिष्ट’ र ‘सीआईएका जासुस’ गरी ‘थ्री ईन वान’का रुपमा आकर्सक ‘रोजगारी’ खुल्यो ।  

२। नव-उदारवादः ‘नव-उदारवादी आर्थिक विकास (१९८०)’को अवधारणा आयो जसले ‘स्वतन्त्र व्यापार’को कुरा गरेर अविकसित मुलुकहरूको ‘औद्योगिकिकरण’ गर्ने विचारलाई ठ्याम्मै रोकेर, आफ्नै मुलुकमा ‘उत्पादन गर्ने’ (जसलाई “नेशनल प्रोडक्ट” भनी मेड इन अमेरिका, मेड इन जापान, जर्मन गाडी, आदि नाममा ब्रान्डिङ गरे) र अविकसित मुलुकहरूलाई निस्कृय ‘बजार’मा परिणत गरे । अब “विकास” भन्नाले - ‘उपचार, पोषण, झाडापखाला, रुघा-खोकी-निमोनिया, साक्षरता, शिक्षा, खानेपानी, केही विद्यार्थीलाई चात्रवृत्ति दिएर सीआईएको निम्ती काम गर्ने अघोषित जासुस बनाउँने जस्तोमा  केन्द्रित भयो । ठुलठुला बाटाघाटा, उध्योग-धन्दा, व्यापार-व्यवसायको कुरा गर्नु हुन्न, त्यो “सस्टेनेवल विकास” होईन भनियो । यो झेली कुरा नसुनि चीन, सिंगापुर, कोरीया, हङकङ, अर्जेन्टिना, चिली, सुडान र युगाण्डा जस्ता मुलुकहरूले “आर्थिक विकास” गरिदिए । अमेरिकी र यूरोपेलीलाई यो खपिसक्नु भएन । त्यसपछि तिनले तेस्रो मुलुकमा हुने ‘आर्थिक विकास’लाई सैद्धान्तिकिकरण (Knowledge Industry) गर्ने र सन्सारभरि ‘प्याजिङ गरेर’ बेच्ने चतुर काम आफ्नो विश्वविद्यालयका प्रोफेसरहरू र उनका दोकान-ल्याबलाई जिम्मा दिए ।

३। के हो विकास? ‘नचाहेको अवस्था’ बदलेर ‘चाहेको अवस्था’मा पुग्न लागिपर्ने गतिशील “प्रकृया” नै विकास हो । अर्थात, विकास स्थीर (Static) वा केही हासिल गरेर चुपचाप बसेको अवस्था हुँदैन । हिजोभन्दा आज र आजभन्दा भोलि हुँदै निरन्तर अघि बढने गतिशील प्रकृया हो विकास ।  “आर्थिक विकास” के हो त? – समाजको “गरिवी”, “असमानता” र “बेरोजगारी”हरू पुरै हटनु वा कम हुनु “आर्थिक विकास” हो ।

४। आर्थिक विकासका सिद्धान्तहरू - आर्थिक विकासका सिद्धान्तकारहरू तीन कुरामा सहमत छन्  – १) मुलुकका अर्थतन्त्रहरूले अनेक किसिमका बांगाटिंगा बाटो हुँदै समय लिएर विकास गर्दै जान्छन्; २) विकासका अवरोधहरू (जहाँ पनि हुन्छन्) तिनको पहिचान गरेर, तिनलाई हटाउँन सके मात्र विकास हुन्छ; र, ३) सरकारहरूले सुहाउँदिलो नीतिहरू (Conducive policy environment) बनाएर विकासलाई अघि बढ्न सहजीकरण (Facilitate) गर्न सक्छन् । हरेक समाज र मुलुकमा आफ्नो छुट्टै आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक अनुभवसहित अनेक विशेषता हुने भएकोले कुनै पनि विकासको एउटा सिद्धान्त वा मोडल जस्ताको तेस्तै थपक्कै अनुसरण गर्न कसैले पनि सक्दैन । बरु, सबै विकासका सिद्धान्त तथा मोडलका सुहाउँदिला तत्वहरू (Cascading approach) लिएर हरेकले आफ्नै “मोडल” तैयार गरेर विकास गर्दै जान्छन् ।

५। आर्थिक विकास गर्ने दुई अवधारणाहरूः १) उस्तैउस्तै “लगानी” गरेर अरु मुलुकहरूकोभन्दा “बढी उत्पादन” गर्न सके आफ्नो लागी ‘एब्सोलुट एडभान्टेज’को अवस्था सृजना हुन्छ । जस्तैः चीनले यूरोप र अमेरिकाभन्दा कम लागतमा बढी उत्पादन गरेर सस्तोमा सामान उपलब्ध गराएर अमेरिकी र यूरोपेली बजार कब्जा गरिदियो । यो चीनको निम्ती ‘एब्सोलुट एडभान्टेज’ भयो । २) उस्तैउस्तै वा अझ कम “लगानी” गरेर अरुकोभन्दा “बढी उत्पादन गर्न” जसले सक्छ उसैले ‘कम्पेरिभ एडभान्टेज’ (डेविड रिकार्डो १८१७) पाउँछ । जस्तैः अहिले आएर चीनले भन्दा भारतले सस्तोमा कतिपय सामान (जस्तैः भारतमा कम्युटर ईन्जिनियरहरूलाई कम तलब दिएर सफ्टवेयर निर्मण तथा Supply गर्न सक्यो) उपलब्ध गराउँन सकेकोले चीनले भन्दा भारतले अमेरिका र यूरोपको बजारमा ‘कम्पेरटिभ एडभान्टेज’ पायो र आर्थिक वृद्धि दर बढायो ।  

६। आर्थीक विकासका केही मोडलहरू - रोस्तोभको ‘चरणगत आर्थिक विकास’को मोडलले कुनै पनि मुलुकले आफुलाई आधुनिक राष्ट्रको दिशामा विकास गर्दै जाँदा “प्राथमिक(Primary)” “द्वितीय(Secondary)” तथा “तेस्रो (Tertiary)” चरणहरू पार गर्दै अघि बढछन् भन्यो । हार्रोड-डोमारको “वचत”मा आधारित विकास मोडल अनुसार  समाजमा उच्चतम “वचत” भए उच्चतम “लगानी” हुन्छ र मुलुकमा आर्थिक विकास हुन्छ भनियो । लेविसको “दोहोरो क्षेत्र”मा आधारित विकास मोडलले मुलुकको विकासको निम्ती कुनै एउटा विषयगत क्षेत्र (Sector) मा मात्र निर्भर नभई एकभन्दा बढी क्षेत्र (Sectors)हरूमा लगानी गरेर आर्थिक विकास गर्ने कुरा गर्‍यो । लेविसले कृषिसँगै उद्योगिक क्षेत्रको पनि विकास गरे मात्र आर्थिक विकास हुन सक्छ भन्ने कुरालाई अघि सारे । आर्थिक विकासको ट्रिकल डाउन मोडल अनुसार ‘पहिलो चरणमा धनाड्य व्यापारी-व्यवसायीहरूलाई फायदा हुने किसिमको उद्योग-धन्दाहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने परिणाम स्वरुप गरीबले पनि ‘काम गर्ने’ मौका पाउँछन् र विस्तारै गरीबहरूको जीवनमा पनि आर्थिक उन्नती ट्रिकल डाउन (थोपाथोपा झरेर) भएर समाजमा आर्थिक विकास हुनेछ ।‘ टबिन ट्याक्स मोडलले त  आफ्नो मुलुकमा केही नगर, विदेशीले सामान विच्न ल्याउँदा बेस्सरी ट्याक्स लगाउ र आर्थिक उन्नती गर भन्यो ।

वासिंटन सहमतीमा आधारित विकास मोडल: सन् १९८९ मा अर्थशास्त्री जोन विलियम्सनले ‘आर्थिक उदारीकरणको निम्ती चाहिनेजत्ति नीतिहरू (सरकारले) बनाई देउ, आर्थिक विकास नीजि क्षेत्रका व्यवसायीले आफै गर्दै लैजान्छन्’ भन्ने थियो । जसलाई विश्व बैँक, IMF र US Treasury ले सन्सारभरि फिँजाए ।  नेपालमा, यसका अघोषित लप्टन रामशरण महत भए । जसले नेपालको आर्थिक विकास चौपट पारे बापत ‘सर्वश्रेष्ठ अर्थमन्त्री’को पुरस्कार थापे । विलियम्सनको खाकामा ‘नीजिकरण’ मात्र (रामशरण महतले बुझेको) थिएन बरु १० तत्वहरू थिएः १) कडा वित्तिय अनुशासन; २) सरकारी तथा नीजि क्षेत्रको खर्च-व्यय प्रणालीको पुनःसंरचना; ३) कर प्रणालीमा व्यापक सुधार; ४) बैँकका व्याजदरहरूमा उदारता; ५) प्रतिस्पर्धात्मक मुद्रा विनिमय दर; ६) व्यापारमा उदारवाद; ७) वैदेशिक (फरेन डाइरेक्ट ईन्भेष्टमेन्ट) लगानी प्रकृयामा सहजता र उदारता; ८) उचित नीजिकरण; ९) उचित, सरकारी, नियमन तर कम नियन्त्रण; १०) सम्पतीको अधिकार, आदि । तर राम शरणले नं ८ मात्र देखे-बूझे । किनभने यसैबाट कमाई हुने देखे ।

बेजिङ सहमतीमा आधारित विकास मोडल (Beijing Consensus Model): देङ स्याओपिङ (१९७६) को नेतृत्वमा (२ दशक भित्र) चीनले ८ गुणा आर्थिक विकास गर्‍यो । जसमा “बेजिङ सहमती” नामक विकास मोडलको हात थियो ।  यसका खास तत्वहरू थिए – १) नवीन खोज गर्ने; २) गतिशील लक्ष पछ्याउँने; ३) आत्म-संकल्पका साथ लाग्ने ।

१। नवीन खोज कसरी गर्ने? चीन सरकारले जनता के चाहान्छन्? भन्ने बारे आफै विस्तृत सर्भेक्षण गरेर बनाउँनु पर्ने नवीन नीति के हुनु पर्छ र गर्नु पार्ने नवीन कार्यरअ के के हुन् भनेर पहिचान गर्ने गर्छ । जस्तैः ‘एक बच्चा नीति’ बनाउँदा विस्तृत अध्ययन गरेर बनाईएको थियो । ३। चीनले GDP को आधारमा विकासलाई नाप्ने पाश्चात्य मोडलको सट्टा ‘जीवन-स्तरमा सुधार गर्ने’ र हरेक ‘व्यक्तीले पाउँने भागको (Share) आकारमा वृद्दी’लाई जोड दियो । यसका साथै विकासले “सन्तुलन”लाई विशेष जोड दिएर ‘गाउँ तथा सहरमा सन्तुलन ल्याउँने विकास’; ‘(मुलुकका) बिभिन्न क्षेत्रहरूमा सन्तुलन कायम गर्ने विकास’; ‘मानव जीवन र प्रकृतीमा सन्तुलन कायम गर्ने विकास’; ‘आर्थीक तथा समाजिक स्वरुपमा सन्तुलन कायम गर्ने विकास’; ‘आन्तरिक (देशीय) तथा वाह्य (वैदेशिक) मुलुकसँग सन्तुलन स्थापित गर्ने विकास’, आदि । यो किसिमको विकासको अवधारणा पाश्चात्य मुलुकहरूले बुझ्न पनि सकेका छैन् । ३। तेस्रो कुरो, बेजिङ कन्फ्रेन्सले हरेक मुलुकहरूले कुनै पनि बाह्य मुलुकको दवादबाट (जस्तैः अमेरिकाको हैकम)बाट मुक्त हुँदै जानु पर्छ भन्ने अवधारणा अघि सार्‍यो । यसपछि मात्र “आत्म संकल्प”का साथ ‘आफ्नो मुलुकको विकासको योजना तर्जुमा गरेर अघि बढ्न सक्छन् भन्ने कुरा अवलम्बन गर्‍यो ।

७। रोस्तोवको विकास मोडलः धेरैले रुचाएको (WW Rostow 1960) रोस्तोवको विकास मोडलका ५ चरणहरू बारे छोटो जानकारी – १। परम्परागत चरण - समाज ज्यादै प्राथमिक चरणमा हुँदाको यो अवस्था हो । यसबेला खान पुग्नेगरी खेती गरेर फलाउँनु, बस्तुभाउ पाल्नु र आफ्नो खाध्यान्न वा पशुजन्य उत्पादनसँग अरु समान साटासाट गरेर (Barter) आफ्नो आवश्यकत पूर्ति गरिन्थ्यो । २। संक्रमणकालिन चरण – यो चरणमा केही विषयहरूमा विशेषज्ञताहरू हासिल भए, कमाईबाट केही थप बचत गर्न थालियो र केही आर्थिक विकासका (बाटो, पुल, घट्ट) पूर्वाधारहरू पनि बन्न थाले । घोडा, खच्चड, उँट, हात्तीलाई सामान बोकाएर वेचबिखन गर्न थालियो । ३। ‘टेक अफ’को चरण – यो चरणमा आएर औद्योगिक क्रान्ति भयो र उद्योगहरू खुल्न थाले, उद्योगहरूमा लगानी बढ्न थाल्यो, (एउटा मुलुक मात्र होइन) क्षेत्रीय स्तरमै व्यापार फैलिन थाल्यो जसले अनेक राजनैतिक परिवर्तन गर्न समेत वातावरण तैयार गर्‍यो । ४। परिपक्व हुने चरण – व्यापारको विविधिकरण, नयाँ नयाँ इन्नोभेशन, आयातमा कम निर्भर रहने र उद्योग-उत्पादनमा लगानी वृद्दि गर्ने अवस्था । ५। अधिकतम उपभोगमुखी चरण – उपभोग कर्तालाई मन पर्ने कुराको उत्पानमा जोड, हेर्दै मनमोहक वस्तु उत्पादनमा ध्यान, सेवा-उद्योगहरूको हैकम । मुलुकको आर्थिक विकास तेस्रो (टेक अफ) चरणमा पुगेको बेला जीडीपी १५-२०% सम्म पनि बढ्नु पर्छ । यसका साथै राष्ट्रिय वचत ५% छ भने ऋण वा सहयोग १०-१५% सम्म लिएर भएपनि ‘वचत ग्याप (Savings gap)’ हुन नदिई मुलुकको आर्थिक विकासलाई अझ जोड (Push) गर्नु पर्छ । यसपछि मात्र आर्थिक विकास चौथो चरणमा प्रवेश गरेर आर्थिक विकासला स्थीरता हासिल गरेर स्वचालित हुन थाल्नेछ ।

मलेशियका महाथीर मोहमदले यही रोस्तोवको आर्थिक विकास मोडललाई नयाँ स्वरुप दिएको देखिन्छ । जस्तैः आर्थिक विकासको ३० वर्से ‘भिजन २०२०’ लाई ४ चरणमा बिभक्त गरेर काम गरियो – (१) १९७१-१९९० - (२० वर्ष सम्म) “गरिवी निवारण” गर्ने उद्देश्यमा फोकस; (२) १९९१-२००० - “सबै विषयगत क्षेत्रहरूको संतुलित विकास” गर्ने उद्देश्यमा फोकस; (३) २००१-२०१० - “विश्वमा प्रतिस्पर्धात्मक मुलुक हुने” बन्ने उद्देश्यमा फोकस, र (४) २०११-२०२० – “विश्वको उच्च आय भएका मुलुक मध्ये एक हुने”, आदि । तेस्तै अहिले नेपालमा बाबुराम भट्टराईको केही चरणमा आर्थिक विकास गर्ने ‘हाइपोथेसिस’ पनि रोस्तोभकै मोडलको ‘बाबुरामकृत’ स्वरुप जस्तो देखिन्छ ।

नेपालमा अहिलेसम्म आर्थिक विकासको ‘वाशिंटन कन्सेन्सस’ मोडलले नै सराकारी, गैरसरकारी र नीजि क्षेत्रका दिमाग ‘ईन्डक्ट्रीनेट’ गरिएकोछ । अब नेपाली दिमागको पनि ‘पुनःसंरचना’ नगरी हुन्न । विकासका ‘दिमागी मानिस (Think tank)’ हरूले पनि नयाँ किसिमले विकासका योजना तर्जुमा गर्ने पद्दतीहरू अपनाउँनै पर्छ । नेपालका हरेक प्रान्तले आफ्ना विशेषता मुताबिक आ-आफ्नै किसिमको आर्थिक विकास गर्ने मोडल अपनाउँन सक्नु पर्छ । हरेक नगरपालिका, गाउँपालिका, विशेष क्षेत्र, स्वायत्त क्षेत्र, र संरक्षित क्षेत्रहरूले पनि आ-आफ्नै विशेषता अनुसार सुहाउँदिलो किसिमको (Micro level development) आर्थिक विकासको मोडल अपनाउँनु पर्छ । यसो नहुने र एउटै आर्थिक विकासको मोडल सबैलाई लाद्ने हो भने यो त “एकात्मक” चिन्तनको फ्रेममा “संघीयता”लाई जबरजस्ती कैद गरेको हुनेछ । अब सोचाईमा समेत “पुनःसंरचना” भनेको त हरेक प्रान्त र स्थानीय निकायहरूलाई उनकै विशिष्टता अनुसार आफ्नो आर्थिक विकासको मोडल छान्ने ‘आत्मनिर्णयको अधिकार’ दिनु हो । ‘राज्यको पुनःसंरचना’ भन्ने कुरा गर्ने ‘दिमागको पुनःसंरचना’ नगर्ने कुरा त फाल्तु जोकरको गफ मात्र हो । जसले एकछिन हँसाउँछ होला तर समाजमा त परिवर्तन र विकास चाहिएकोछ जसको प्रस्थान बिन्दु नै दिमागको पुनःसंरचना हो ।   

-------- -------

Ref.

http://pendientedemigracion.ucm.es/info/nomadas/4/gereyes1.htm

http://welkerswikinomics.com/blog/2012/01/30/models-for-economic-growth-ib-economics/

https://en.wikipedia.org/wiki/Beijing_Consensus

http://www.inquiriesjournal.com/articles/134/the-beijing-consensus-chinas-alternative-development-model

प्रकृती पुजक तिव्वतका वोन्पो र किरातहरूमा के सम्बन्ध छ? (विक्रम सुब्बा)

१। वोन धर्म - यो तिब्बतका जनजातिहरूको परम्परागत रैथाने धर्म हो । जसलाई (सन् ७ औँ सताव्दीमा) वुद्ध धर्मले आफुमा मिसाएर “टिबेटन वुद्धिज्म” भन्ने नयाँ शाखा-धर्मको जन्म नै भयो । “वोन धर्म”ले वुद्ध धर्मलाई प्रभावित गर्‍यो या वुद्ध धर्मले वोन धर्मलाई प्रभावित गर्‍यो भन्ने दुबै मत सुनिन्छ । वोन धर्मलाई तिब्बती भाषामा “व्योन” ( ‘O’ Rounded vowel) भनि उच्चारण गरिन्छ । यसलाई “वोनवाद” पनि भन्छन् र यो धर्म पालना गर्नेलाई ‘वोन्पो’ या ‘वोन-पो’ भनिन्छ ।

केही तथ्यः १। स्थापना मितीः यो १६००० वर्ष ईशापूर्व (BC) ‘युङद्रुङ वोन’ले (‘वोनपो’हरूको किंवदन्ती अनुसार) सुरु गरेका हुन् । जसलाई १४ औँ सताव्दी (AD) मा नयाँ रुप दिईयो । २। मुलुकः यो तिब्बतमै उत्पति र स्थापित धर्म हो । ३। सँस्थापकः भनिन्छ क) यो कसैले स्थापना गरेको होइन । जनताले नै विकास गरेको रैथाने धर्म हो; ख) ‘युङद्रुङ वोन’ अर्थात ‘तोन्पा शेनरब मिवोचे’ नामक गुरुले स्थापना गरेको हो’ भन्ने दुइमत सुनिन्छ । ३। वोन मार्गीः एउटा अन्दाज अनुसार तिब्बतमा १ लाख जति यस धर्मका अनुयायी होलान् भनिन्छ ।

२। ईतिहासः वोन धर्मका अनुसन्धाता र वोन धर्मावलम्बी दुबै पक्षले “मौलिक(Original)” र “आधुनिक(Modern) वोन धर्म” भनेर स्वीकार गरेकाछन् । “मौलिक वोन धर्म” भन्नाले तिब्बतका आदिवासि जनजाति समाजमा आदि कालदेखि प्रचलनमा रहेको परम्परागत वोन धर्मलाई बुझिन्छ । जुन “प्रकृती पुजक (Animistic) आत्मवादी” रहेकोछ । अर्थात, प्रकृतिक (Natural forces and ancestors) शक्ती (घाम, पानी, माटो, हावा, आगो, घरको मुल थाम, भूतप्रेत र पितृ)हरू सबैमा आत्मा छ भनि विश्वास गर्ने र ढोग-आदर-पुजा गर्ने, धामी-झाँक्रीहरूको सहयोगमा (Shamanistic) अध्यात्मिक (Spiritual) व्यवस्थापन विधी अपनाउँने तर कुनै आकारयुक्त देवी-देउताको पुजा गर्ने चलन नभएको समाज नै वोन्प समाज हो ।

‘वोन’ भन्ने शव्द संभवतया  पुजा-कर्मकाण्ड गर्दा ‘धामी-झाँक्री’ले फलाक्ने वा फतुर्ने वा “प्रार्थना” भन्ने अर्थबाट सृजना भएर रहेको हुन सक्छ भनिन्छ । मौलिक वोन धर्मको रुप कस्तो थियो? भनेर ठोकेरै भन्न सकिन्न किनभने अहिले लिखित रुपमा पाईने जतिपनि पुराना कागजात-अभिलेखहरूमा वुद्ध धर्मका आधारमा व्याख्या गरेको कुरा जताततै मिस्साईएको र अन्तरघुलित भएर छुट्याउँनै मुस्किल देखिन्छ । यसको राजनैतिक कारण छ । ७ औँ सताब्दीमा जब वुद्ध धर्माबलम्बीहरूले तिब्बतमा शासन गर्न सुरु गरे तब वोन धर्मलाई पेलेर, दबाएर नष्ट पार्न राज्य स्तरबाटै सक्दो प्रयास गरियो । तथापी वोन धर्म तिब्बतबाट मासिएन बरू झन संगठीत भएर आयो । दुःखको कुरा सारा प्राणीको निम्ती शान्तिको कुरा गर्ने ‘वुद्ध’ मार्गी ब्बती शासकहरूले ११ औँ सताब्दीमा फेरि वोन धर्मलाई चरम दमन गरे र वोन धर्मलाई वुद्ध धर्मसँग बेस्सरी मिसाईदिएर छुट्याउँनै नसकिने बनाईदिए ।

वोन धर्मावलम्बी गुरुहरू अध्यापी वोन धर्मको दोस्रो चरणमा ‘युङद्रुङ वोन’को प्रसंग ल्याउँछन्, जसलाई वुद्धिष्टहरू “होईन” भनेर सिधै नकार्दछन् । वोन धर्मका गुरुहरुका अनुसार दोस्रो चरणमा वुद्धजस्तै ‘शेनराव मिवोचे’ (१८००० वर्ष अघि) नामक एक अचम्मका गुरु तिब्बत नजिकै झाङझुङ भन्ने ठाउँमा थिए जसले वोन धर्मको स्थापना गरेका हुन् ।

किम्ब दन्ती अनुसार शेनराव मिवोचे पनि लुम्बिनीका सिद्दार्थजस्तै राजकुमार थिए जसले राजदरवार त्यागे र भिक्षु बने । अध्ययन-ध्यान-तपष्या गरे र निर्वाण प्राप्त गरे । त्यसपछि निर्वाण प्राप्त गर्न सकिने उपाय बारे अरुलाई प्रवचन दिन थाले । उनैले मौलिक वोन धर्मलाई “युङद्रुङ (आत्मिक) वोन”मा विकसित गरिदिए । यस अनुसार वुद्ध धर्मभन्दा अघि पनि वोन धर्मलाई नयाँ रुपमा सुधार गरिएको रहेछ भन्ने बुझिन्छ । कतिपय अनुसन्धाताहरूले टिबेटन वुद्ध धर्मको  स्वरुपको विकासमा ‘वोन धर्ममा लाओ-त्ज्यु’ र शेनरावको समेत योगदानको कुरा जोडेर ‘वोन धर्म तओवादबाट आएको’ पनि भन्छन् । आधुनिक अनुसन्धाताहरूले त शैव (हिन्दु) धर्म कास्मीरतिरबाट तिब्बत पसेर वोन धर्मको विकासमा योगदान गरेको हो भनेर दावी गरेको समेत पाइन्छ ।

कालान्तरमा अहिले आएर ‘नयाँ वोन धर्म’ र टिबेटन वुद्ध धर्म (वोन र वुद्ध धर्म पुरै मिस्सिएको) एउटै भइसकेको देखिन्छ । यसको कारण १४ औँ सताब्दीमा आएर वोन धर्म गुरुहरूले टिबेटन वुद्ध धर्मको पद्मसंभवलाई अंगिकार गर्नुले नै हो भनिन्छ । त्यसो त नयाँ वोन धर्म पनि युङद्रुङ वोन धर्मभन्दा धेरै भिन्न देखिन्छ । नयाँ वोन धर्म मान्नेहरू वोन धर्मकै विभिन्न चरणगत स्वरुपहरूको निरन्तरता चलिरहेको मान्छन् । अक्सोफर्डको ‘डिक्शनेरी अफ वर्ल्ड रिलिजन्स’ अनुसार ‘प्राचीन वोन धर्म र आधुनिक वोन धर्म वीच नगण्य समानता र संबन्ध रहेको’ छ ।

धेरैले टिबेटन वुद्ध धर्मले वोन धर्म मिस्साएपछि नयाँ आकार ग्रहण गरेको हो भन्ने गर्छन् तर ‘डिक्शनेरी अफ वर्ल्ड रिलिजन्स’का अनुसार त्यो सही होइन । बरू वोन धर्मलाई भारतबाट टिबेट पुगेको महायान वुद्ध धर्मले ठूलो प्रभाव पारेको देखिन्छ । वोन धर्म मान्ने हालका दलाई लामा पनि यो कुरालाई स्वीकार्छन् । अहिले वोन धर्म पश्चिम तिब्बतको सानो ठाउँमा र दलाई लामासँगै भारतमा बसिरहेकाले मात्र मानेको देखिन्छ । यस धर्मका हालका गुरु लुङतोक तेनपि ङीमा हुन् ।

चिनीया जनगणना अनुसार तिब्बतमा १०% (करीब १ लाख) ले वोन धर्म अहिले पनि मानिरहेकाछन् । कम्युनिष्ट पार्टीले तिब्बतलाई लिँदासम्म तिब्बत र पश्चिम चीनमा गरेर करीव ३०० वोन गुम्बाहरू कृयाशील थिए भने अहिले २६४ गुम्बा, आनीहरू बस्ने स्थल र आश्रमहरू मात्र कृयाशील रहेकाछन् ।

३। वोन धर्मका आस्था-विश्वासहरू - मौलिक वोन धर्म अनुसार - प्रकृतीका ‘आकाश, घाम, जून, विजुली चम्केको, चट्याङ, पशु-पक्षी, विरुवा-बनस्पती, आदि सबैमा आत्मा हुन्छ र तिनको पुजा गर्नु पर्छ’ भनि विश्वास गरिन्छ ।  सुरुसुरुमा र परम्परागत रुपमा वोन धर्मले (विरामी हुँदा वा केही नराम्रो घटना हुँदा वा केही शुभ कार्य थाल्दा) जोखाना हेर्ने, लयात्मक किसिमले मन्त्र फतुरेर कुनै प्रताडित (Victim) व्यक्तीको रक्षाको निम्ती देउतालाई फकाउँने-मनाउँने, लयात्मक मन्त्रोच्चारण गर्दै वा कुनै बेला हकार्दै र रिसाएको हावभाव गर्दै झारफुक गरेर खराब आत्मा वा भुत-प्रेतलाई प्रताडित व्यक्तिको शरिरबाट या छाँयाबाट भगाएर विरामी निको पार्ने उद्देश्यले मन्साउँने-धपाउँने, देवी-देउता वा भुतप्रेतलाई अंश दिएर फकाउँन वली (रगत) समेत चढाएर दुःख नदिन अनुरोध गर्ने-मन्साउँने, अलौकिक शक्ती शरिरमा चढाएर जादु-टुना गरी (मानसिक?) उपचार गर्ने, आदि गरेको पाइन्छ र पछि आएर धेरै कुराहरू वुद्ध धर्मका संहिताहरूलाई नै अपनाएको देखिन्छ ।

अहिले आएर वोन धर्म ३ फरकफरक “मत”हरूमा बिभक्त रहेको छ – १) ब्रिडोल मतीय वोन जसले जादु-टुना गर्ने काम गर्छन्; २) भिख्यर मतीय वोन जसमा तीन तान्त्रिकहरूले नयाँ सिद्धान्त निकाल्न खोजे तर यिनले पनि जादु-टुनालाई नै अन्तमा अपनाए; र, ३) बिस्ग्युर मतीय वोन जुन वोन र वुद्ध धर्मको वीचमा वैचारिक संघर्ष चल्दा जन्मेको ‘मत’ हो यसको सोझो अर्थ (वोन धर्मलाई वचाउँन) ‘अनुवाद’ वा ‘व्याख्याता’को काम गर्दै आयो ।

अहिले आएर पनि धेरै तिब्बतीहरू आफुलाई वोन धर्मावलम्बी नै हुँ भनेर आफ्नो पहिचान दिन्छन् । अझै पनि आत्माहरूलाई नियन्त्रण गर्ने भनेर तिब्बतका पर्वतहरूमा विशेष झण्डाहरू फहराईरहेछन् ती वोन धर्मका निशानी चिन्हका झण्डा हुन् । धेरै मन्त्रहरू वुद्ध धर्मबाट लिएर वाचन गरिन्छ । यसरी एक किसिमले वोन र वुद्ध धर्म सह-अस्तित्वमा बाँचेकाछन् ।

मौलिक वोन धर्ममा निहित विश्वासका तत्वहरू केलाउँदा ‘कुनै दैवी शक्तीमा विश्वास गर्ने, ब्रह्माण्ड-सन्सार र जीनजन्तुको रचना ‘असल’ र ‘खराव' दुई शक्तीबाट भएको भनि विश्वास गरिन्छ । तर, आधुनिक वोन धर्मामा धेरै कुरा वुद्ध धर्मका कुराहरु पसिसकेका छन् जुन ‘निश्वरवादी (Non-theistic)’ मतमा आधारित छन् ।

 

वोन कर्मकाण्डहरूमा अहिले पनि पुजा गरिन्छ, दैवी शक्तीको प्रतीक (मूर्ति) थपना गरिन्छ, शान्त तथा रिसाहा देवी-देउतालाई ध्यानमा बसेर (टिबेटन वुद्ध धर्म अनुसार) याद-सम्झना गरिन्छ । वोन धर्मले शान्त र रिसाहा देवी-देउता बाहेक ‘ज्ञानी वा दिक्षित (enlightened)’ र ‘सांसारिक (of this world)’ वा ‘पूर्ण दिक्षित नभईसकेका’ देवि-देउताहरु मसेत छुट्याएर हेर्दछ । शान्तिपूर्ण देवि-देउताको हकमा ४ अलौकिक परमेश्वर छन् । जस्तैः १) ‘युम’ अर्थात ‘आमा’; २) ‘ल्हा’ अर्थात देवता; ३) ‘सिपा’ अर्थात सृष्टिकर्ता वा पिता; ४) ‘त्योन्पा’ अर्थात शिक्षक वा गुरु ।

वोन धर्मका कर्मकाण्डहरू मुख्यतया “रिसाहा-संहारक” या “पालक-पोषक” देवी-देउता(यीदाम)हरूमा केन्द्रित रहेर कार्य सम्पादन गरिन्छ । यी देवी-देउताहरूलाई बडो भयानक रुपवाला भनेर वर्णन गरिएकाछन् जसका सहस्र हात-पयर जडित भएको उल्लेख गरिएकोछ, डरलाग्दा अनेक हातहतियार हातमा लिएका हुन्छन् र आफ्ना दुश्मनहरूलाई खुट्टाले टेकेर निसहाय अवस्थामा राखेको देखाइन्छ । टिबेटन वुद्ध धर्म अनुसार ‘ध्यान’ गर्नु भनेको १) रिसाहा देवी-देउताहरु मध्ये कसको नियत कस्तो हुन्छ सो बुझ्न; २) सत्य कुराहरू थाहा पाउन; र ३) निर्वाण प्राप्त गर्ने बाटोमा लाग्नको लागी हो ।           

वोन धर्मले वुद्ध धर्मको निङमापा अनुसार ९ ‘यान’ (Ways of vehicles) हरू हुन्छन् जसले ध्यानमा निपूर्णता हासिल गर्न सघाउँछ । ती हुन् – १) भविश्यवाणी गर्नु अर्थात ज्योतिषको बाटो; २) देखिने सन्सार अर्थात मनोभौतिक ब्रह्माण्डको बाटो; ३) भ्रम निवारण अर्थात नकारात्मक शक्तीहरुलाई धपाउँने-मन्साउँने बाटो; ४) अस्तित्व अर्थात मृत्यू र अन्तेष्टीको बाटो; ५) समर्थक (चेला) बनाउँनु अर्थात दश सिद्धान्तका गतिबिधी गर्नु; ६) भिक्षु हुनु अर्थात गुम्बाको संहिता अनुसार चल्नु; ७) आदि-अन्त्यको ध्वनी अर्थात निर्वाणको बाटोमा लाग्नु; ८) आदि-अन्त्यको शेन अर्थात सही तान्त्रिक गुरु तथा अध्यात्ममा लागेर तान्त्रिक गुरुको चेला हुने बाटो; ९) सर्वोच्च सिद्धान्त अर्थात महान परिपूर्णताको बाटो ।

४। दैनिक कर्मकाण्डहरू - वोन धर्माबलम्बीले पनि अचेल टिबेटन वुद्ध धर्मका दैनिक कार्मकाण्ड सन्चालन गरेको पाइन्छ । जस्तैः थाङ्का र मण्डलाको प्रयोग गर्ने, अनेक देवी-देउताहरूलाई सम्झेर ध्यान गरेर निर्वाण प्राप्तीको काममा नित्य लाग्ने, गुम्बाकै कडा संहिताहरु पालन गर्दै गुम्बाकै जीवन यापन गर्ने र मौलिक वोन धर्मबाट आएका ज्योतिष शास्त्र र जडिबुटीले उपचार गर्ने कामलाई निरन्तर कायम राख्ने ।

नेपालमा वोन धर्म - भनिन्छ, वुद्धिष्ट शासकहरूको दमन खप्न नसकेर वोनपोहरू हाल नेपालको माथिल्लो डोल्पातिर आफ्नो अस्तित्व जोगाउँन भनी बसाइँ सरेर आएका हुन् । नेपालको डोल्पा क्षेत्रमा वोन धर्मका गुम्बाहरू अहिले पनि आफ्नो परम्परा कायम राखेर सकृय रहेकाछन् । जस्तैः मुस्ताङको क्लु ब्राग गुम्बा; डोल्पा जिल्लाका ग्युङ द्रुङ शुङ ट्शाल गुम्बा; डर रिग्यास टशोग्स ग्लीङ गुम्बा; याङ ड्गोङ गुम्बा; ब्साम ग्लीङ गुम्बा; म्था श्रुङ गुम्बा; स्पुङ मो र स्पु मेर्र मन्दिरहरू; ग्युङ द्रुङ ट्रे स्टन ग्लीङ गुम्बा; श्रीड रग्याल गुम्बा । आदि । रुकुमका वोन गुम्बाहरूमा ढोरपाटन गुम्बा; मोन री जुर गसुम मन्दिर, आदि । काठमाण्डुमा ख्री ब्रतान नोर बु रट्चे गुम्बा; ट्रिटेन नोर्बुचे गुम्बा, आदि । यी मध्ये ट्रिटेन नोर्बुचे गुम्बा बोन्पो प्रशिक्षण केन्द्रको रुपमै सन्चालित रहेकोछ ।

सांकेतिक (Hypothetical)टिप्पणीः

१। नेपालमा किरात लगायतका जनजातिहरू भाषागत हिसाबले टिबेटो-बर्मन र सिनो-टिबेटन भाषा बोल्ने गरेकोबाट यी जनजातिहरूको सम्बन्ध तिब्बत र चीनका भाषाहरूसँग रहेको बुझ्न सकिन्छ । भाषा मिल्नु भनेको कुनै न कुनै रुपमा एउटै जाति भएको प्रामाण पनि हो । तसर्थ नेपालका किरातीहरू वोन्पोबाट किराती भए कि तिब्बतका वोन्पोहरु किरातीबाट वोन्पो भए? यो सोधकै विषय हो ।

२। नेपालका किरात लगायतका जनजातिहरूको सँस्कार-सँस्कृतीहरूमा निहित सामाजिक संहिताहरूमा तिब्बतको वोन धर्मावलम्बीहरूको सँस्कार-सँस्कृतीहरूसँग समानता देखिन्छ । जस्तैः झारफुक गरेर (Shamanistic) रोगीको उपचार गर्ने परम्परा, प्राकृतिक शक्तीहरूलाई पुजा गर्ने (Animistic) परम्परा; कुनै पनि सामाजिक सवालहरू समाजकै गन्यमान्य व्यक्तीहरूले समाजमै छलफल गरेर फैसला गर्ने परम्परा, आकार रहित देवी-देउताहरूको पुजा गर्ने परम्परा, भुत-प्रेत-आँखी-डाही (Evil spirits) लागे त्यसलाई मन्साएर (Psychological treatment) व्यवस्थापन गर्ने परम्परा, आदि । यसले पनि वोन्पो र किरातीहरूमा कुनै न कुनै सम्बन्ध छ भन्ने कुरा ईङगित गर्छ । विस्तृत अध्ययन गर्नु पर्ने देखिन्छ ।

‘डेस्क स्टडी’को आधारमा यो छोटो लेख तैयार गर्नुको उद्देश्य तिब्बतको मौलिक वोन धर्म, आधुनिक वोन धर्म, टिबेटन वुद्ध धर्म र नेपालका हिमाल तथा पहाडी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने जनजातिहरूको ‘जनेटिक्स’, ‘भाषागत’, ‘सँस्कृतिगत’ सामिप्यताहरूका बारेमा थप रुची बढोस् र अध्ययन अनुसन्धान हुँदै जावोस् भन्ने हो ।

-------   ------   ----

Ref.

- Bön - Internet Encyclopedia of Religion
- About Bön - The Bön Foundation
- The Bönpo's Tradition - The Government of Tibet in Exile
- The Bön Religion - tibetanbon.com

- http://www.religionfacts.com/bon

- http://blog.nepaladvisor.com/bon-a-unique-religion-and-culture-in-the-himalayas/