अमेरिकामा
"मैन्स्ट्रिम मिडीया": सन् १९९० तिर अमेरिकाका केही कंपनीहरूले धेरै सहरमा (र अन्य मुलुकमा)
खबरपत्रिकाहरूको प्रकाशन र रेडियो (पछि आएर टिभी पनि) स्थापित गरेर मानिसहरुलाई
सूचित गर्ने काम जोडतोडका साथ गरे जसलाई सबैभन्दा पहिले "मैन्स्ट्रिम
मिडीया" भनियो । जसमा राजनैतिक नेता, कर्मचारी, धनवान, धार्मीक नेता,
राष्ट्रपति, मन्त्री, बैंकर, नामी हिरो-हिरोइन, अनुसन्धानकर्ता आदिले
बोलेका-भनेका-लेखेका धारणाहरूको जानकारी गराईन्थ्यो । सन्सारको जनसंख्या ७.२ बिलियन पुगेकोछ र यी "मैन्स्ट्रिम मिडीया"मा मुख देखाएर बोल्नेहरूको संख्या
जम्माजम्मी १००-४०० होलान् । बस् । १००-४०० जनाले ७.२ बिलियन मानिसको दिमाग
भुटिरहेकाछन् । यही हो "मैन्स्ट्रिम
मिडीया" । यसलाई
जसले कब्जा गर्यो उसले प्रोपोगाण्डाको भयानक हतियार चलाएर आफ्ना विरोधीलाई ढाल्ने
काम गर्दै आएको जताततै देखिएकोछ । भनिन्छ, यहुदीहरूले अमेरिकालाई नै नियन्त्रण गर्दै
आएकाछन् । किनभने अमेरिकाको मिडीयालाई सात जना यहूदीले संचालित गर्छन् । यिनैले "मैन्स्ट्रिम मिडीया" चलाउँछन् र अमेरिकी सरकार समेतलाई
थर्काउँने हैसियत राख्छन् । यिनैले प्रचार-प्रसार गरेको कुरा धेरै अमेरिकनहरूका दिमागमा "सत्य" बनेर
छापिने गर्छ ।
"मैन्स्ट्रिम मिडीया"ले
कसरी "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गर्छ?: एडवार्ड एस हेर्मन र नोम चोम्सकीका
अनुसार केही प्रोपोडाण्डाका मोडल मार्फत "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गरिन्छ
। कुनै पनि सूचनालाई पाँच किसिमका फिल्टरहरूबाट गुज्रिनु पर्दछ । ती फिल्टरहरू
हुन्:
१। स्वामित्व: नाफामुलक व्यापार-व्यवसायको रुपमा
मिडीयामा एक (या धेरै) धनी र शक्तीसाली मानिसहरूले मिलेर लगानी गरेका हुन्छन् । दोस्रो
विश्वयुद्धको अन्त्यतिर अमेरिकाको ८०% खबर पत्रिकाहरू नीजि क्षेत्रबाट प्रकाशित
हुने गर्थे । सन् १९९२ मा बेलायतको ९०% मिडीयालाई कोनराड ब्ल्याक, रुपर्ट मुर्डोच,
लर्ड रोथेर्मेर, लर्ड स्टीभेन्स र मिरर ग्रुपले नियन्त्रण गर्दथे । यी मिडीया
मुगलका स्वार्थको प्रतिकुल सूचना
"फिल्टर" गरेर फालिने नै भयो ।
२। विज्ञापन:
मिडीया
हाउसहरू मुनाफाकै निम्ती काम गर्नेहरूले दिने "विज्ञापन दाता"हरूमा
निर्भर गर्छन् । अर्थात, "मिडीया हाउस"हरू र "विज्ञापन
दाता"हरूको स्वार्थ मिल्छ । भनिन्छ धेरै विज्ञापन आउँनु नै "मिडीया
हाउस"को "गुड न्यूज" पनि हो र "ब्रेकिङ न्यूज" पनि हो ।
विज्ञापन जसले दिन्छ उसैको स्वार्थ रक्षा गर्नु नै "पोलिटीकल ईकोनोमी"
हो । पुन:श्च: कुनै राजनैतिक पार्टी र कुनै नेताको पनि मिलाएर विज्ञापन गर्ने कला र चातुर्य दुबै "मैन्स्ट्रिम
मिडीया"सँग हुन्छ ।
३। स्रोत छनौट:
पत्यारिला
मिडीया हाउसहरूले सरकारी तथा स्थापित संघ-सँस्था वा व्यवसायिक घरानाहरूलाई मात्र
सूचनाको स्रोत बनाउँछन् । 'द न्यूज' पत्रिकाका टम कोच 'कुनै पनि विदेशका
खबरहरू अमेरिकी सरकार विरोधी छ भने त्यसलाई "फिल्टर" गरेर
फालिन्छ भनि स्वीकार गर्दछन् । "न्यूयोर्क टायम्स" र "वाशिंटन
पोष्ट"ले गरेको एक अध्ययन अनुसार यी पत्रिकाहरूमा प्रकाशित २८५० घटना-कथा-सूचना
मध्ये ८०% घटना-कथा-सूचना सरकारी घोषणाहरूमा आधारित थिए । जसले अमेरिकी सरकार
"राम्रो" छ भन्ने "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गरिदिए ।
सोभियत
सँघको पत्रिका 'प्राब्दा'को ७९% विषयवस्तुको स्रोत सरकारी प्रेस कन्फरेन्स वा
सरकारी प्रेस रिलिजलाई नबनाएर "नागरिकहरुका आरोपहरु, प्रश्नहरू तथा उनका
सवालहरू"लाई आधार बनायो । जसले सोभियत संघलाई धाराशयी पार्ने "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर"
गर्यो भनिन्छ । अर्थात
मिडिया दुईधारे तरबार हो ।
४।
आलोचना: यो
"फिल्टर" बारे उदाहरण - खराब सरकार र ठूला व्यवसायिक घरानाहरूलाई पनि
उनको "पेल्न सक्ने हैसियत"लाई ध्यान दिएर मात्र मिडीयाले आलोचना गर्छ (नत्र
करोडौँको विज्ञापन रोकिन्छ, मिडीया लाईसेन्स खोसिन्छ) । या, आलोचना जनताले नपत्याए
आफै "बेकुफ भईने" संभावना पनि रहन्छ । लण्डन कलेज अफ प्रिन्टिङका
निर्देशक भन्छन् – "कुनै पनि न्यूज डेस्कमा बस्नेले कोकाकोला खाए क्यान्सर
हुन्छ ।" भन्ने न्यूज लेख्न आँटै गर्दैन । यो न्यूज जसले लेख्छ उसलाई कसैले
पत्याउँदैन बरु त्यो न्यूज लेख्नेकै कारण उसको व्यवसायिक (Professional) "ईमेज"
नै "ड्यामेज" हुन सक्छ ।
५। विचारधारा:
शीतयुध्दका
बेला धेरै "मिडीया"हरूले कम्युनिष्टलाई नकारात्मक रुपले पेश गरिएका "न्यूज",
"फिचर" तथा "सामग्री"हरू विचारधाराकै आधारमा भरमार छापेर प्रोपोगाण्डा गरे । सन्सारभरिका
पाठक-दर्शकहरुको मनमा 'कम्युनिष्ट भनेका नराम्रा हुन्' भन्ने धारणा बन्यो । जसले सोभियत
संघलाई धराशायी पार्ने "कन्सेन्ट
म्यानुफ्याक्चर" गर्यो ।
नेपालमा "मैन्स्ट्रिम मिडीया" र "कन्सेन्ट
म्यानुफ्याक्चरिङ"
महेन्द्रीय पञ्चायती व्यवस्थाका
बेला रेडियो नेपालले सुरुमै 'हिन्दु भजन'को शंखघण्टको आवाज र राजाको "महावाणी"बाट
कार्यक्रम सुरु गर्दथ्यो । राजालाई विष्णुको अवतार भनेर प्रचार गर्थ्यो । तेतिखेरै
गोरखापत्र, राईजिङ नेपाल र केही राजावदी साप्ताहिक पत्रिकाले पनि पञ्चायतले गरेका
कामको गुणगान गरेर "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गर्थे । यसरी नै
पञ्चायतलाई ३० वर्ष घिसार्दै ल्याए ।
जनआन्दोलन भाग २ उठ्यो र तेतिबेला सैयौँ
एफएम रेडियो र हजारौँ पत्रिकालेले राजसँस्थाको विरुद्धमा र आन्दोलनको पक्षमा दनादन प्रचार गरेर 'राजाको शासन ठिक छैन' भन्ने
"कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गरिदिए । राजा ज्ञानेन्द्र नारायणहिटीबाट
"गेट आउट" र अढाइसय वर्ष सम्म शासन गरेको शक्तीसाली सामन्ती दुर्ग
"राज सँस्था" ढल्यो ।
वर्तमान नेपालमा "मैन्स्ट्रिम
मिडिया"ले कस्तो "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गरिरहेछ? देखिएका कुरा (Observations) हरूका आधारमै भन्ने हो भने:
१)
भारतीय टिभी कार्यक्रमहरूले नेपालमा भारतीय राजनीति, हिन्दु सामन्ती सँस्कृती
तथा भारतीय पुँजीवादी सँस्कृती "ठीक छ" भन्ने "कन्सेन्ट
म्यानुफ्याक्चर" गरिरहेछन् ।
२)
बीबीसी, सीएनएन, अलजजीरा, डिस्कभरी, टीएलशी, स्पोर्ट्स च्यानलहरू, नेशनल
ज्योग्राफिक च्यानल, आदीले "पाश्चात्य पुँजीवादी ठीक" भन्ने
"कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गर्दछन् ।
३)
नेपालका एफएम रेडियोहरूले प्रसारण गर्ने "सिण्डिकेटेट"
कार्यक्रमहरूले धेरै हद सम्म भारतकै सँस्कृती र पाश्चात्य ज्ञान तथा प्राविधिक
साम्राज्यवाद "ठीक छ" भन्ने "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गर्ने
काम गर्छन् । नेपाल भित्र पनि यिनले शासकहरूको कुरा "ठीक" भनेर ठूलो
स्वरमा भन्ने तर "जनजाती तथा सिमान्तिकृत समुदायको अधिकार"को कुरा सानो
स्वरमा मात्र भन्ने-बोल्ने गरेकाछन् ।
४)
रासस, कान्तिपुर तथा रिपब्लिका जस्ता मिडीया हाउसले "मैन्स्ट्रिक मिडीया"को
काम गर्ने हैसियत राख्छन् भन्ने हो भने यिनले भारतीय सत्ता पक्ष र पाश्चात्य
पुँजीवादी पक्षको धारणा "ठीक छ" भनेर "कन्सेन्ट
म्यानुफ्याक्चर" गर्छन् र "जनजाती तथा सिमान्तिकृत समुदायको
अधिकार"को कुरालाई निरन्तर बेवास्ता गरेर ध्वस्त गर्ने काम गरिरहेछन् ।
५)
पछिल्लो समयमा केही ‘नेटन्यूज पोर्टाल’हरू पनि सुरु भएकाछन् । जसको आफ्नै
"न्यूज सोर्स" छैन । तिनले रासस, कान्तिपुर र रिपब्लिका जस्ता मिडीया
हाउसले नै उत्पादित गरेका न्यूज-मेटर्श र फेसबुकबाट झरेका "न्यूज"हरू "कट
& पेष्ट"
गर्ने भएकोले यिनले अहिले नै छुट्टै "कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" गर्ने
हैसियत राख्दैनन् ।
६)
भर्खरैका घटना – १) राज्य पुन:संरचना गर्ने बेलामा "लिम्बुवान"
"नेवा" "मगरात" जस्ता प्रस्ताबित नामांकनहरूलाई
"मैन्स्ट्रिम मिडीया"ले नकारात्मक किसिमले "जातिय राज्य हुँदै
हुन्न" भनेर युद्धस्तरमा प्रचार गर्यो र "लिम्बुवान"
"नेवा" "मगरात"का पक्षधर प्रचण्ड र बाबुराम समेत हारेर "जातिय
राज्य हुन सक्दैन" भन्न पुगे; २) टीकापुरको घटनालाई पनि "मैन्स्ट्रिम
मिडिया"ले यस्तरी प्रचार गर्यो कि "थारुहरूकै गल्ती थियो" भन्ने
"कन्सेन्ट म्यानुफ्याक्चर" भयो; ३) "कर्णाली प्रदेश"को
माँगलाई बडो सकारात्मक तरिकाले प्रचार गर्यो र प्रदेश नंबर ६ बनाउँनेहरूलाई सजिलो
भयो; ४) "मैन्स्ट्रिम मिडिया"ले नै मधेशको आन्दोलनलाई नकारात्मक किसिमले
प्रचार गर्दा गर्दा सत्ता पक्षका नेता र मधेशी नेताहरूको सम्बन्ध नै तीतो बनाईदियो
जसले गर्दा मधेशको सवाल नराम्रोसँग गिजोलियो र अहिले निल्नु न ओकल्नुको पेचीलो "नाकाबन्दी"मा
पुग्यो ।
युद्धमा जासुस र मिडीया सबैभन्दा
"फ्रन्ट लाईन"मा हुन्छन् । तेसैले भनिन्छ कुनै पनि मुलुकमा 'सीआईए' र
'रअ'ले सबैभन्दा पहिले मिडीयालाई हात लिएर काम थाल्छन् । नेपालका कुनकुन
मिडीया, सम्पादक, प्रेस सल्लाहकारलाई क-कसले 'आफ्नो' बनाएर काम गरिरहेछन् भन्नेबारे
कसैले अध्ययन गरेको छ छैन थाहा भएन । तर अन्य मुलुकमा भएका अध्ययनका आधारमा
नेपालका मिडीयाहरुको ५-१० "कन्टेन्ट एनालेसिस"
गरिहेर्ने हो भने "थाहा" नहुने कुरै छैन ।
--------------- --------------------
स्रोत: विस्तृत हेर्न, एडवार्ड एस
हेर्मन र नोम चोम्सकीद्वारा लिखित Manufacturing Consent नामक पुस्त पढ्न प्रोत्साहित गरिन्छ ।
No comments:
Post a Comment